Поделиться
Кыргызский алфавит включает в себя три дополнительные буквы к русской кириллице - Ң ң, Ө ө, Ү ү, отличающие фонетику государственного кыргызского языка. Но все же самой важной, в какой-то степени сакральной для кыргызского народа является 31-я буква действующего алфавита - буква "Ы".
Это уникальная буква. Кыргызско-русский словарь авторства известного советского лингвиста К.К. Юдахина дает переводы и толкования более чем 800 слов, начинающихся на эту особо значимую букву. Можете сами убедиться в этом, пройдя по ссылке (см. стр. 424-442).
В кыргызском языке, одном из древнейших на планете, есть слова, в которых содержится три "ы"! Например: ырыскы - хлеб насущный, ынтымакташтыр - помирить, подружить (людей). Казалось бы, обычное словосочетание "священная вера в согласие и справедливость" в переводе на кыргызский язык читается так: "Ынтымак жана ынсапка болгон ыйык ырымы". Посмотрите, сколько раз здесь встречается важная буква "Ы"!
В слове "Кыргызстан" две буквы "Ы". И весьма символично, что первый в мире памятник этой значимой букве появился в молодом парке "Ынтымак" столицы Кыргызской Республики города Бишкека. Ведь "ынтымак" с кыргызского переводится "согласие". Пусть же этот памятник и этот парк станут местом согласия и единения, мира и добра для всех его посетителей!
Идея установить в Бишкеке арт-объект "Буква "Ы" принадлежит "Российской газете", представительство которой действует в Кыргызской Республике с мая 2002 года. Мэрия города Бишкек поддержала проект. Монумент отлит в г. Екатеринбурге литейным домом "Дубровин". Скульптором арт-объекта выступил известный в республике художник Адыл Сейталиев.
Кыргызская Республика - это открытая для всего мира замечательная страна с невероятно красивой горной природой, уникальным ландшафтом, современными городами, древними традициями и удивительной азиатской культурой.
Это государство расположено на северо-востоке Центральной Азии в пределах великих горных систем Памиро-Алая на юго-западе и Тянь-Шаня на северо-востоке. Граничит с Казахстаном, Таджикистаном, Узбекистаном и Китаем.
Кыргызстан состоит из девяти административно-территориальных единиц - Чуйской, Таласской, Иссык-Кульской, Нарынской, Джалал-Абадской, Ошской и Баткенской областей с соответствующими одноименными областными центрами, а также городов Бишкек и Ош.
Кыргызская Республика образована 31 августа 1991 года. Государственным языком в КР является кыргызский. В Конституции КР закреплен статус русского как официального языка, действующего в республике.
Бишкек расположен в центре Чуйской долины, у подножья хребтов Ала-Тоо, на высоте 760 - 1000 метров над уровнем моря. Это столица, душа и сердце Кыргызской Республики, ее политический, экономический, научный и культурный центр, главный транспортный узел. Площадь территории - 160 кв. км., население - около 1 млн человек. Бишкек - место расположения высших органов государственной власти республики, посольств иностранных государств.
В Бишкеке находится большая часть всей промышленности Кыргызстана. Наиболее интенсивно развивающиеся ее отрасли - машиностроение, производство текстиля, стройматериалов и пищевая промышленность. Международному аэропорту "Манас", расположенному в 30 км от города, предстоит в перспективе стать крупным транзитным портом для воздушного сообщения между Западной Европой, Центральной и Юго-Восточной Азией, Ближним и Дальним Востоком, Океанией, Северной Африкой. Интенсивно развивается информационная инфраструктура города: работает несколько интернет-провайдеров, создано большое количество локальных, глобальных, корпоративных вычислительных сетей, работает ряд операторов сотовой связи.
Подробнее о столице Кыргызстана читайте на портале мэрии города Бишкека.
Кыргызы - один из древнейших кочевых народов на нашей планете. Первые упоминания об этом этносе в письменных источниках датируются III веком до н.э. В VI-X веках н.э. на территории Южной Сибири процветал Кыргызский каганат - государство енисейских кыргызов, к 840 году достигшее пределов Восточного Тянь-Шаня. Древние кыргызы поклонялись Тенги - божеству неба. На земле Ала-Тоо - так кыргызы называют горную систему Тянь-Шань - существовали различные религии и культуры. Вдоль Великого Шелкового пути простирались пространства и территории, населенные язычниками, буддистами, христианами.
В 751 году н.э. на реке Талас в поединке сошлись воины китайской династии Тан и арабского халифата Аббасида. Битва при Таласе стала поворотным моментом, после которого ислам превратился в доминирующую религию. Народы, населяющие горы и долины Ала-Тоо, в разные времена и исторические эпохи становились подданными разных царств - средневекового мусульманского государства Караханидов, монгольской империи и Золотой Орды, Кокандского ханства, Российской Империи.
Героическая история древнего народа отражена в величайшем устном эпосе "Манас", насчитывающем более миллиона стихотворных строф. Эпос признан самым значительным устным произведением в мире, включен в Книгу рекордов Гиннесса и список шедевров нематериального наследия человечества. Эпос повествует потомкам о подвигах народного богатыря Манаса, который более тысячи лет назад, встретившись с многочисленным и коварным врагом, объединил разрозненные племена кыргызов и после великого боевого похода одержал победу. Именно в этом походе древние кыргызы окончательно перекочевали с Алтая на землю Ала-Тоо и обрели здесь Родину, говорится в священном эпосе.
В образе богатыря Манаса представлены лучшие черты древнего народа кыргызов - доблесть, отвага, честь, справедливость и великодушие. Манас Великодушный - под этим священным для кыргызов именем народного героя чтят и поныне, исповедуя семь заповедей, закрепленных в одноименном эпосе:
С 1924 г. Кара-Киргизская автономная область, а с 1926 года Киргизская АССР находилась в составе РСФСР. В 1936 году была создана Киргизская Советская Социалистическая Республика.
В составе СССР республика достигла замечательных успехов, создав высокотехнологичную индустрию, интенсивное сельское хозяйство, народное образование и здравоохранение. К середине 1980-х гг. в Киргизской ССР насчитывалось свыше 4000 промышленных предприятий, экспортирующих продукцию более чем в 80 стран мира. В республике были построены крупнейший в Средней Азии каскад ГЭС на реке Нарын, Ошский хлопчатобумажный и шелковый и Кара-Балтинский ковровый комбинаты, Майли-Сайский электроламповый и Токмакский стекольный заводы, машиностроительный завод имени Фрунзе и многое другое. Особое место в сфере промышленности Киргизской ССР занимала горнодобывающая отрасль: за годы советской власти в республике были запущены Кара-Балтинский горнорудный, Хайдарканский ртутный, Кадамджайский сурьмяный комбинаты и множество смежных предприятий. В республике ежегодно добывали свыше 1 млн 100 тыс. тонн каменного угля.
Современники бережно хранят историческую память о великом вкладе кыргызского народа в Великую Отечественную войну 1941-1945 гг. На поля сражений отправились более 360 тысяч кыргызстанцев - каждый четвертый житель республики. Более 100 тысяч из них отдали за Родину свои жизни. Более 130 тысяч фронтовиков и тружеников тыла из Киргизской ССР были награждены орденами и медалями СССР, 73 кыргызстанца были удостоены звания Героя Советского Союза.
На весь СССР и далеко за его пределами прославились имена выдающихся кыргызстанцев - композитора Калыя Молдобасанова, народных артистов СССР оперного певца Булата Минжилкиева, балерины Бюбюсары Бейшеналиевой, киноактера и режиссера Суйменкула Чокморова, олимпийских чемпионов Каныбека Осмоналиева, Александра Мелентьева, Таланта Дуйшебаева и многих, многих других.
Кыргызский народ дал миру выдающегося писателя современности Чынгыза Айтматова, произведения которого переведены на 174 языка и до сих пор издаются миллионными тиражами. Любимы поколениями читателей всего мира замечательные повести и романы Айтматова "Первый учитель", "Джамиля", "Белый пароход", "Материнское поле", "Буранный полустанок ("И дольше века длится день", "Плаха" и другие.
31 августа 1991 года Кыргызстан провозгласил независимость от СССР. Современная Кыргызская Республика - равноправный участник многих авторитетных международных организаций - ООН, СНГ, Шанхайской организации сотрудничества, Евразийского экономического союза, организаций Тюркского союза и Исламской конференции и прочих. Сегодня Кыргызская Республика - это многонациональное современное государство, народ которого составляют представители более 80 национальностей. Государствообразующим народом являются кыргызы.
Богатая славная история, самобытная древняя кочевая культура этого удивительного народа, гостеприимство и радушие кыргызов и осеняющий священную землю Ала-Тоо дух Манаса Великодушного влекут в современный Кыргызстан исследователей и путешественников из разных уголков мира. Никого не могут оставить равнодушным великолепная природа горного края, его разнообразный растительный и животный мир. "Кош келиниздер" - "добро пожаловать" - говорят кыргызстанцы, приветствуя на своей земле гостей со всего света.
0 - нөл. 1 - бир. 2 - эки. 3 - үч. 4 - төрт. 5 - беш. 6 - алты. 7 - жети. 8 - сегиз. 9 - тогуз. 10 - он. 11 - он бир. 12 - он эки. 13 - он үч. 14 - он төрт. 15 - он беш. 16 - он алты. 17 - он жети. 18 - он сегиз. 19 - он тогуз. 20 - жыйырма. 21 - жыйырма бир. 30 - отуз. 40 - кырк. 50 - элүү. 60 - алтымыш. 70 - жетимиш. 80 - сексен. 90 - токсон. 100 - жүз. 1000 - миң.
Справочная информация с сайта президента Кыргызской Республики и открытых источников.
Кымбаттуу коноктор, Кыргыз Республикасына кош келиңиздер!
Сиздердин алдыңыздарда дүйнөдөгү биринчи жана жалгыз "Ы" тамгасынын эстелиги.
Кыргыз алфавити, кыргыз мамлекеттик тилинин фонетикасын айырмалап турган, орус кириллицасы менен жазылган үч кошумча - Ң ң, Ө ө, Ү ү тамгаларын камтыйт. Бирок эң негизгиси кыргыз эли үчүн өзгөчө ыйык мааниге ээ болгон алфавиттеги 31чи тамга "Ы" тамгасы болуп саналат.
Бул бөтөнчө тамга. Көрүнүктүү советтик лингвист Константин Кузьмич Юдахин автору болгон кыргызча-орусча сөздүк бул күчтүү жана маанилүү тамгадан башталган 800дөн ашуун сөздүн котормосун жана түшүндүрмөсүн берет. Төмөндөгү шилтемеден көрүп, ишенсеңиздер болот).
Жер жүзүндөгү эң байыркы тилдердин бири болгон кыргыз тилинде үч "ы" тамгасын камтыган сөздөр бар. Мисалы: ырыскы - күнүмдүк азык, береке, ынтымакташтыр - бири-бири менен жакындатуу, жакшы мамиледе болуусуна кам көрүү (адамдардын). "Биримдикке жана адилеттүүлүккө ыйык ишеним" деген орус тилинен кадимки эле сүйлөмдөй көрүнгөн сөздөрдү которгондо "Ынтымак жана ынсапка болгон ыйык ырымы" деп окулат. Бул жерде канча маанилүү "ы" тамгасы бар экенин көрсөңүз болот.
"Кыргызстан" деген сөздө эки "ы" тамгасы бар. Дүйнөдө алгачкылардан болуп бул күчтүү жана маанилүү тамганын эстелиги Кыргыз Республикасынын борбору Бишкек шаарындагы жаңы курулган "Ынтымак" сейил багында пайда болду. Себеби "Ынтымак" кыргыз тилинен "Согласие" деп которулат. Бул эстелик жана сейил бак бардыгы үчүн биримдиктин, ынтымактын, тынчтыктын жери болсун.
Бишкек шаарында "ы" тамгасынын арт-объектисин орнотуу идеясы "Россиялык газетага" таандык, анын өкүлчүлүгү Кыргыз Республикасында 2002-жылдын май айынан бери иштеп жатат. Бул долбоорду Бишкек шаарынын мэриясы колдоду. Эстелик Екатеринбург шаарында Дубровин куюучунун үйүндө куюлган. Арт-объекттин скульптору болуп республикадагы белгилүү сүрөтчү Адыл Сейталиев саналат.
Кыргыз Республикасы - укмуштуудай кооз тоо табияты, бөтөнчө ландшафты, заманбап шаарлары, байыркы каада-салттары жана таң калыштуу чыгыш жана азиялык маданияты менен бүткүл дүйнөгө кучагын жайган керемет өлкө.
Бул мамлекет түштүк-батыш жагынан Памир-Алай тоосунун жана түндүк-чыгыш жагынан Тянь-Шань тоосунун чегинде Борбордук Азиянын түндүк-чыгышында жайгашкан. Казакстан, Тажикстан, Өзбекстан жана Кытай мамлекеттери менен чектешкен.
Кыргызстан 9 административдик-аймактык бирдиктен - тиешелүү аталыштагы областтык борборлору бар Чүй, Талас, Ысык-Көл, Нарын, Жалал-Абад, Ош жана Баткен областтарынан, ошондой эле Бишкек,Ош шаарларынан турат.
Кыргыз Республикасы 1991-жылдын 31-августунда түзүлгөн. Кыргыз Республикасынын мамлекеттик тили болуп кыргыз тили саналат. Кыргыз Республикасынын Конституциясында орус тилинин статусу расмий тил катары колдонулат.
Бишкек шаары Чүй өрөөнүндөгү Ала-Тоо тоо кыркаларынын этегинде деңиз деңгээлинен 760-1000 метр бийиктикте жайгашкан. Бул Кыргыз Республикасынын борбор шаары, жүрөгү, саясий, экономикалык, илимий жана маданий борбору, негизги транспорттук түйүнү. Аймактын аянты - 160 чарчы км. Калкынын саны - 1 миллионго жакын адам. Бишкекте республиканын жогорку мамлекеттик органдары, чет мамлекеттердин элчиликтери жайгашкан. Бишкекте Кыргызстандын өндүрүшүнүн эң ири бөлүгү орун алган. Өндүрүштүн өзгөчө өнүгүп жаткан тармактарына: машина куруу, текстилдик өндүрүш, курулуш материалдары жана азык-түлүк өндүрүшү кирет. "Манас" эл аралык аэропорту шаардан 30 км аралыкта жайгашып, келечекте Батыш Европа, Борбордук жана Түштүк-Чыгыш Азия, жакынкы жана алыскы Чыгыш, Океандын ары жагы, Түндүк Африкалар менен аба байланышы ири транзиттик портторду ишке ашыруу мүмкүнчүлүгү бар. Шаардын маалыматтык инфратүзүмү интенсивдүү өнүгүүдө: бир нече интернет-провайдерлер иштеп жатат, көп сандагы локалдык, глобалдык, корпоративдик, компьютердик тармактар түзүлдү, бир катар уюлдук операторлор иштейт.
Кыргызстандын борбору тууралуу кенен маалымат Бишкек шаарынын мэриясынын порталында.
Кыргыздар дүйнө жүзүндөгү эң байыркы көчмөн элдердин бири. Бул этникалык топ тууралуу алгачкы эскерүүлөр биздин заманга чейинки III кылымга туура келгендиги жазма булактарда маалымдалат. Биздин заманга чейинки VI-X кылымдарда Түштүк Сибирдин аймагында Энисейлик кыргыздардын мамлекети - Кыргыз каганаты гүлдөп, 840-жылы Чыгыш Тянь-Шандын чегине жеткен. Байыркы кыргыздар теңирге сыйынышкан. Кыргыздар Тянь-Шань тоо системасын Ала-Тоо деп аталган жерде ар түрдүү диндер жана маданияттар болгон. Улуу Жибек Жолунун боюнда бутпарастар, буддисттер жана христиандар жашаган аймактар болгон. Биздин заманга чейинки 751-жылдары Талас дарыясынын жээгинде Кытайдын Тан династиясынын жана Аббасил араб халифатынын жоокерлери жекеме-жеке салгылашкан. Талас согушу бурулуш учур болуп, андан соң ислам үстөмдүк кылган динге айланган. Ала-Тоо тоолорун жана өрөөндөрүн жердеген элдер ар кайсы тарыхый доордо жана ар кандай хандыктардын: Караханиддердин орто кылымдагы мусулман мамлекетинин, Монгол империясынын жана Алтын Ордонун, Кокон хандыгынын андан соң Россия империясынын букаралыгына айланган.
Байыркы элдин баатырдык тарыхы миллиондон ашык ыр саптарынан турган элдик оозеки чыгармачылыктын кени болгон улуу "Манас" эпосунда эң мыкты чагылдырылат. Эпос дүйнөдөгү эң көрүнүктүү оозеки чыгарма катары бааланып, адамзаттын материалдык эмес мурастарынын шедеври катары Гиннес рекорддор китебине кирген. Эпосто элдик баатыр Манастын миңдеген жылдар мурун душмандардын айыгышкан салгылашууларында чачылып кеткен кыргыз элин жыйнап, улуу жүрүштөрдө жеңишке жетишкен баатырдыгы баяндалат. Дал ушул жүрүштө кыргыздар Алтайдан Ала-Тоого көчүп барып, өз мекендерин тапканы айтылат. Манас баатырдын образында байыркы кыргыз элинин эң мыкты касиеттери болгон адилеттүүлүк, айкөлдүк, ар-намыстуулук, эр азаматтык, баатырдык сапаттары даңазаланат. Айкөл Манас - кыргыздар үчүн ыйык болгон элдин баатыры, эпостон алынган жети осуятта да кыргыз элинин айкөлдүгү, биримдиги, мекенчилдиги даңазаланып келет:
1924-жылдан баштап Кара-Кыргыз Автономиялуу облусу, 1926-жылдан тартып Кыргыз Автономиялык Советтик Социалисттик Республикасы болуп РСФСРдин курамына кирген. 1936-жылы Кыргыз Советтик Социалисттик Республикасы түзүлгөн.
Кыргыз Республикасы жогорку технологиялуу индустриянын, интенсивдүү айыл чарбанын, элге билим берүү менен саламаттык сактоонун алдыңкы багыттарын курууда СССРдин курамында эң сонун ийгиликтерге жетишкен. 1980-жылдардын орто ченинде Кыргыз ССРинин 4000 миңден ашык өнөр-жай ишканалары дүйнөнүн 80ден ашык өлкөсүнө продукцияларын экспорттошкон. Республикада Орто Азия боюнча эң ири ГЭСтердин каскады Нарын дарыясында, Оштогу пахта жана жибек комбинаттары, Кара-Балта килем комбинаты, Майлы-Сай электр лампа заводу, Токмоктогу айнек, Фрунзедеги машина куруу заводдору жана көптөгөн ири ишканалар курулган. Кыргыз ССРинин өнөр-жай тармагында тоо-кен казуу өнөр жайы өзгөчө орунду ээлеген. Совет мезгилинде республикада Кара-Балта тоо-кен, Хайдаркен сымап, Кадамжай сурьма комбинаттары жана башка көптөгөн ишканалар ишке киргизилген. Республикада жыл сайын 1 млн 100 миң тоннадан ашык көмүр өндүрүлүп турган.
1941-1945-жылдардагы Улуу Ата Мекендик согушка кыргыз элинин кошкон эбегейсиз зор салымы жөнүндөгү тарыхый эс-тутумду замандаштары кылдаттык менен сактап келишет. Майданга ар бир төртүнчү кыргызстандык 360 миңден ашык эр азамат аттанган. Алардын ичинен 100дөн ашууну Мекен үчүн өз жанын беришкен. Кыргыз ССРинин 130 миңден ашык согушка катышкан фронтчулары жана эмгек тылынын күжүрмөн катышуучулары СССРдин орден медалдары менен сыйланышкан, 73 кыргызстандык Советтер Союзунун баатыры деген наамга татыктуу болгон.
Кыргыздын чыгаан инсандары - композитор Калый Молдобасанов, СССРдин эл артисти Булат Миңжылкыев, балерина Бүбүсара Бейшеналиева, кино актёр, таланттуу сүрөтчү Сүймөнкул Чокморов, Олимпиада чемпиондору Каныбек Осмоналиев, Александр Мелентьев, Талант Дүйшөбаев жана дагы көптөгөн сыймыктуу инсандардын ысымдары бүтүндөй СССРге жана анын чегинен тышкаркы өлкөлөргө таанылган.
Кыргыз эли дүйнөгө чыгармалары дүйнөнүн 174төн ашык тилине которулган, бүгүнкү күнгө чейин чыгармалары миллиондогон нускада басылып жаткан залкар жазуучу Чыңгыз Айтматовду берди. Айтматовдун эң мыкты "Биринчи мугалим", "Жамийла", "Ак кеме", "Саманчынын жолу", "Кылым карытар бир күн", "Кыямат" ж.б. повесттери, романдары дүйнө жүзү боюнча окурмандардын эң сүйүктүү чыгармалары болгон жана ошол боюнча кала берет.
1991-жылдын 31-августунда Кыргызстан СССРден көз карандысыздыгын жарыялаган. Бүгүнкү күндө Кыргыз Республикасы көптөгөн беделдүү эл аралык уюмдардын - БУУнун, КМШнын, Шанхай кызматташтык уюмунун жана Евразиялык экономикалык биримдигинин жана Түрк биримдигинин Ислам конференцияларынын тең укуктуу катышуучусу болуп саналат. Бүгүнкү күндө Кыргыз Республикасы - 80ден ашык улуту бар, көп улуттуу заманбап мамлекет. Мамлекетти түзүүчү эл кыргыздар.
Азыркы Кыргызстан түптүү элдин бай тарыхы, байыркы көчмөн маданияты, кыргыз элинин меймандостугу, боорукердиги, Ала-Тоо жергесинин касиети болгон Айкөл Манастын руху дүйнөнүн ар кайсы булуң-бурчунан келген изилдөөчүлөрдү жана саякатчыларды өзүнө тартып турат. Тоолуу аймактын кереметтүү жаратылышы, анын ар түрдүү өсүмдүктөр жана жаныбарлар дүйнөсү эч кимди көңүлсүз калтырбайт. Кыргызстандыктар өз өлкөсүнүн конокторуна: "Кош келиңиздер!" - деп, меймандос Кыргызстанды бүт дүйнөгө ачышат.
0 - нөл, 1 - бир, 2 - эки, 3 - үч, 4 - төрт, 5 - беш, 6 - алты, 7 - жети, 8 - сегиз, 9 - тогуз, 10 - он, 11 - он бир, 12 - он эки, 13 - он үч, 14 - он төрт, 15 - он беш, 16 - он алты, 17 - он жети, 18 - он сегиз, 19 - он тогуз, 20 - жыйырма, 21 - жыйырма бир, 30 - отуз, 40 - кырк, 50 - элүү, 60 - алтымыш, 70 - жетимиш, 80 - сексен, 90 - токсон, 100 - жүз, 1000 - миң.
Маалымдама маалымат Кыргыз Республикасынын Президентинин сайтынан жана ачык булактардан.